dinsdag 1 juli 2014

Tilburgse straatnamen in de Tweede Wereldoorlog

Bij het opruimen van een kast kwam een gestencild boekje tevoorschijn met daarin 25 handgetekende plattegrondjes van Tilburgse stadwijken. Het boekje te dateren op 1942/1943. Door wie het is uitgegeven wordt niet vermeld. In eerste instantie denk je aan de Luchtbeschermingsdienst, maar die organisatie kende wel wijk– en blokhoofden, en geen buurtschapshoofden waarvan in het boekje sprake is.


Buurtschapshoofden werkten voor de op nationaalsocialistische leest geschoeide Nederlandsche Volksdienst (NVD). Dit was een organisatie die in 1941 door de Duitsers was opgericht met als doel de talrijke organisaties in Nederland op sociaal-maatschappelijk terrein, zoals de kruisverenigingen, te vervangen. De NVD was nauw gelieerd aan de Stichting Winterhulp Nederland en zou hulp gaan bieden aan personen die volgens de rassenleer ‘waardevol’ waren. Invaliden, krankzinnigen en bejaarden behoorden daar vanzelfsprekend niet bij; zieken wel, mits zij ‘Ariër’ waren. De opzet van de Duitsers om via de NVD en de Winterhulp greep te krijgen op het sociaal-maatschappelijk werk in Nederland werd echter een mislukking.

Het bijzondere aan het hier genoemde boekje is dat er op de plattegrondjes straten staan waarvan de naam op last van de Duitsers gewijzigd was. Op 3 januari 1942 kwam er namelijk een bevel van het Generalkommissariat für Verwaltung und Justiz voor het veranderen van bepaalde namen. Straten, pleinen, parken, waterwegen, scholen, ziekenhuizen, etc. die vernoemd waren naar levende leden van het Koninklijk Huis moesten vervangen worden door ‘neutraal’ klinkende namen. Het boekje is waarschijnlijk het enige bestaande document waarop deze in Tilburg gewijzigde straatnamen zijn aangegeven.

In Tilburg ging het om vier straatnamen: Wilhelminapark (werd Noorderpark), Prinses Julianastraat (werd Badhuisstraat; is nu een deel van de Heuvelring), Julianapark (werd Goirkepark) en Beatrixhof. Laatstgenoemde straat kreeg aanvankelijk de naam Stevenzandshof, maar kort daarna werd de straat – op verzoek van de bewoners –toegevoegd aan de Van de Coulsterstraat. Het Beatrixhof was overigens niet vernoemd naar prinses Beatrix, maar naar de in Tilburg geboren Beatrix Back van Broekhoven (overl. 1532) die getrouwd was met jonkheer Gerbrand van Coulster.

De verordening van de Duitsers leidde ook tot verwijdering van de naam ‘Wilhelmina’ op de gevel van de openbare lagere school aan de Molenstraat. Alleen het woord ‘school’ bleef staan. Verder moest het gietijzeren hek om de Wilhelminaboom in het Wilhelminapark verdwijnen omdat zich in dat hek een medaillon van koningin Wilhelmina bevond.

Tot slot kreeg ook het Wilhelminakanaal een andere naam: ‘Kanaal van de Donge tot de Zuid-Willemsvaart’.
Na de bevrijding van Tilburg (27 oktober 1944) zijn de oorspronkelijke namen weer hersteld.

In diverse steden (o.a. Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Nijmegen) kregen ook straten die genoemd waren naar personen van joodse afkomst in de jaren 1942/43 een gewijzigde naam. In Tilburg gebeurde dat niet; daar behielden de Da Costastraat en de Jozef Israëlsstraat hun naam. Het is nog steeds niet bekend op grond van welke verordening de namen van naar Joden genoemde straten gewijzigd zijn. Wellicht bestond die verordening helemaal niet, en handelden sommige burgemeesters op eigen houtje. De Jong rept er in elk geval met geen woord over.


Tekst: Rob van Putten

Gebruikte literatuur:
· Regionaal Archief Tilburg. Archief 484. Inventaris van het archief van het gemeentebestuur van Tilburg, 1938-1985. Inv. nr. 3136.
· Dr. L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog 1939-1945.

2 opmerkingen:

Gerrit Kobes zei

Ik weet het niet (meer) voor de 100% maar deze kaartjes komen sterk overeen met de kaartjes welke ik gezien heb in
30. Archief van de Luchtbeschermingsdienst Tilburg, inv. nr. 11:
Lijsten houdende opgave van de verdeling van Tilburg in Wijken, met vermelding van functies, namen en adressen van de leden. Met plattegronden van de wijken.
1940-1942

Unknown zei

Heb ooit in het verleden de ( zo'n 30 à 35 geleden) een schilderij laten taxeren, deze liet mij weten dat het schilderij een afbeelding was van de (huidige Heuvelstraat) steenstraat dit omdat deze straat de eerste straat was in Tilburg die destijds bestraat was, ben erg benieuwd in hoeverre dit klopt