Archives Without Borders - archieven en mensenrechten

Het congres Archives Without Borders besteedde ook aandacht aan de betekenis van archieven voor mensenrechten.


[Gabriela Salazar. Photo: Francis Vlieghe. Copyright: VVBAD]
Op de tweede dag sprak Gabriela Salazar uit Mexico over de rol van archieven in het nakomen van  internationale afspraken over mensenrechten. Zij bepleitte in haar presentatie dat archivarissen een actieve rol in dat proces moeten spelen. Zij betitelde archieven als "silent witnesses of the truth" en de taak van archivarissen is het om die papieren stille getuigen een stem te geven.
Er waren meer presentaties uit landen met een recent roerig verleden die aan actieve rol voor tenminste archieven voorstonden. Maar Gabriela was erg uitgesproken. De archivaris als activist.
Eric Ketelaar eindigde er zijn samenvatting van het congres mee: "Climb out of the safety of your institution and become an activist archivist! An archivist without borders". Maar hij bedoelde dat niet zoals Gabriela Salazar.
In landen waar archiefzorg en archivering nog niet op een niveau staan zoals in Nederland en West-Europa spelen heel andere problemen en vragen dan hier. Daar zijn grote bevolkingsgroepen op zoek naar herstel van hun positie, naar recht, naar verklaringen en verantwoording. Genoegdoening voor aangedaan onrecht. Informatie in archieven kan daar een belangrijke rol in spelen.

[Mario H. Ramirez. Photo: Francis Vlieghe. Copyright: VVBAD]
In El Salvador, zo vertelde Mario Ramirez, was er tijdens en na de burgeroorlog veel archiefmateriaal niet bewaard, actief vernietigd of niet in handen gesteld van de archiefdiensten. Wat er wel was, kon niet altijd geraadpleegd worden omdat de machthebbers geen toestemming gaven. Mondelinge getuigenissen zijn soms niet genoeg om verdachten veroordeeld te krijgen. Ondersteuning door papieren bewijzen helpt. Een mevrouw uit Libanon verklaarde nog dat ook de daders behoefte hebben om hun verhaal te vertellen. Die verhalen kunnen ook een ander licht werpen op wat er nu werkelijk gebeurd is. Vanuit de organisatie, was het systematisch, zat er een opdracht achter of was het persoonlijk initiatief.
Waar we in Nederland bijna uitsluitend te maken hebben met processen van criminelen waar dit soort van onderzoeken belangrijk zijn, in landen met een gewelddadig verleden door burgeroorlogen spelen die vragen ook naar de regering, de leiders van die periode.
Dichterbij is er bv. in Spanje nog steeds een onverwerkt verleden waar archieven een rol in zouden kunnen spelen, maar daar ligt dat ook nog heel erg gevoelig.

Daar kwam ik toch een beetje in gewetensnood. Ik ben van mening dat archivarissen een zo objectief mogelijke positie moeten innemen. In sommige presentaties kwam dat ook terug. Archivarissen moeten onafhankelijkheid zijn. Dat is heel belangrijk om een goed en zo volledig onmogelijk beeld van het verleden van een gemeenschap te krijgen. Ook de pijnlijke periodes moeten daar een plaats in hebben. Als een archivaris teveel naar de macht hangt en daar afhankelijk van is, krijg je altijd een gekleurd beeld en daarmee een onvolledig beeld van een samenleving. Bij sterke dictatoriale regimes is dat natuurlijk een stuk moeilijker dan in een stabiele democratie. Hoewel ook daar de archivaris alert moet blijven op wat hij wel of niet in handen krijgt. Is een archivaris teveel een tegenstander van het regime of een regering, dan kleurt dat net zo goed zijn keuzes.

De film over de Neurenberger processen (Neurenberg, Its lessons for today) na de Tweede Wereldoorlog in 1948 liet nog eens haarscherp zien dat de archieven, de dossiers die je als trouw ambtenaar van het Duitse Rijk had aangelegd en onderhouden in een andere setting, waarbij de macht in handen kwam van de overwinnaars, je ondergang betekenden. In het ene geval gaf de verantwoording over je handelen je de zekerheid dat je je baan (en soms hoofd) hield, in het andere geval kon je er je hoofd mee verliezen. Letterlijk.

Twee dagen luisteren naar archivarissen die ieder op hun eigen wijze, met hun eigen problematieken proberen de archieven in hun land op orde te krijgen, om doelen te dienen, die wij hier in Nederland, bijna alleen nog als "dode letter" prediken: Archieven zijn belangrijk voor de rechtzoekende burger.

En zo is het.