Wie kent er nog een pand van Jos. Donders?

Stel je voor, je zit met je moeder in de auto en ineens zegt zij: “Dat pand is gebouwd door je opa. En daar verderop staat er nog één.” Uiteraard denk je dan: ” Wat is er nog meer van hem?”
Op 18 november lichtte Wout van Bommel, kleinzoon van Tilburgs architect Jos. Donders, het werk van zijn opa toe. Jarenlang deed hij onderzoek naar het werk van zijn grootvader, in gang gezet door dat autoritje met zijn moeder. Van Bommel deed onder andere onderzoek in Regionaal Archief Tilburg, hij werd geholpen door Berry van Oudheusden en Harrie Schoenmakers om in

Veel geïnteresseerden voor de boekpresentatie

krantenarchieven en slooparchieven panden op te sporen. Het Brabants Dagblad plaatste artikelen over Van Bommels speurtocht en spontaan meldden bewoners van Jos. Donders panden zich.

Waarom al die moeite? Waarom niet gewoon even het archief van het architectenbureau Jos. Donders open slaan? Heel simpel: het archief is er niet meer! Het kantoor stond aan de Langestraat en daar was ook het Dondersarchief. WOII was nog maar net afgelopen toen oud papier werd ingezameld. De opbrengst daarvan werd gebruikt voor de wederopbouw van het land. Kleinzoon Paul zag wel wat in de lading papier van het archief en vroeg of hij het niet mocht gebruiken voor die inzameling. Hij kreeg instemming en leverde 1000 kilo papier in! Wat was hij blij, hij had de grootste verzameling oud papier voor de wederopbouw! En weg was het archief, weg waren alle bewijzen van de gebouwen waar zijn vader zo hard voor had gewerkt. Niemand in de familie zag destijds de waarde van de tekeningen en schetsen.

Het leverde Wout van Bommel echter wel een spannende zoektocht op naar de panden die zijn grootvader heeft gebouwd. Onschatbare waarde voor het terugzoeken waren een vijftal

Erwin Eij (links) krijgt het eerste exemplaar van Wout van Bommel

kasboeken en twee aanbestedingsboekjes die nog in familiebezit waren gebleven. Soms stuitte hij op een adres waar een pand moest staan en bij bezoek aan die plek vond hij er alleen een braakliggend terrein. Te laat….

270 panden zijn opgespoord, waarvan er 70 zijn gesloopt. Het nagenoeg complete oeuvre is terug te vinden in het boek ‘Het Tilburg e.o. van architect Jos. Donders - toen (1898–1940) en nu’, met een huidige foto, historische foto of een bouwtekening van elk pand.

10 panden van Jos. Donders zijn rijksmonument, 31 gemeentelijk monument en een aantal is beschermd dorps- of stadsgezicht. Joost op ´t Hoog van monumentenzorg van de Gemeente Tilburg legde uit hoe het zat met monumenten. Een lastige afweging!

Het eerste exemplaar van het boek werd door Wout van Bommel overhandigd aan Erwin Eij, voormalig voorzitter van de Bouwvereniging De Woonstad. Deze vereniging heeft geknokt voor het behoud van het Cenakel en, samen met een buurtcomité onder leiding van Riet van Beurden, voor het Jos. Donderspand Huize Nazareth. Stel je voor dat deze markante gebouwen verdwenen waren uit Tilburg! De presentaties, het boek en de tentoonstelling geven aan dat Jos. Donders bij Tilburg hoort en dat zijn werk gekoesterd moet worden.

Het boek is voor € 19,95 te koop bij Regionaal Archief Tilburg, bij de betere boekhandel en te bestellen via www.josdondersweb.nl.
De tentoonstelling (samengesteld door Stadsmuseum Tilburg) is te zien tot 31 december in
Kazernehof 75 in Tilburg. Dinsdag t/m vrijdag 9.30 – 17.00 uur en iedere 2e zaterdag van de maand 9.30 – 16.00 uur

Archives Without Borders - archieven als nationale identiteit

Op 30 en 31 augustus vond in Den Haag het internationale congres Archives Without Borders plaats. Deelnemers uit 30 landen waren aanwezig in het Vredespaleis. Daar spraken de archivarissen over vier thema's: "Archival Solidarity", "Human Rights and Archives", Cross-border Archives" en Archives: Formation of the Nation State and National Identity". Niet bepaald lichte onderwerpen, maar wel presentaties die met name de betekenis van archieven voor mensen en landen heel nadrukkelijk neerzetten.


[Nathan Mnjama. Photo: Francis Vlieghe. Copyright: VVBAD]

In die jonge landen, jonge democratieën, zouden de archieven een rol kunnen vervullen bij het opbouwen van een Nationale Identiteit, natievorming. 
Jonge staten kampen met een gebrek aan archieven en hebben vaak ook geen traditie om archieven te bewaren. Nathan Mnjama (Botswana/Kenya) sprak op dinsdag over de problemen die daardoor bestaan op het Afrikaanse continent. De archieven die er zijn, zijn opgemaakt door de voormalige koloniale overheersers en bevatten nauwelijks informatie over de bewoners van het land, of de geschiedenis van het land. Bovendien zijn hele delen van die archieven mee terug gegaan naar het land van de kolonisator nadat een kolonie onafhankelijk werd. Dat levert een gebrekkige archiefcollectie op.
De geschiedenis van het land en de bewoners is vaak vastgelegd in gezangen of verhalen. Die zijn nooit op de een of andere manier vastgelegd, behalve in het geheugen van de vertolkers. De tribale samenleving in Afrika maakt het lastiger om daar actief verhalen te verzamelen. Je bent daar eerder lid van een stam dan van een land.

Er zijn allerlei initiatieven om alsnog die verhalen vast te leggen op audio en/of video, maar dat is een moeilijke taak. Het is noodzakelijk om de initiatieven te intensiveren. Ook in Afrika loopt de verhaalcultuur gevaar en gaat daarmee belangrijk informatie over identiteit van mensen en stammen verloren. In die verhalen staan vrienden en vijanden opgesomd, maar ook regels over wie je wel en niet mag trouwen etc.

Aan de andere kant staan de voormalige koloniale machten die in eigen land soms meer archiefmateriaal over de voormalige kolonie hebben dan de zelfstandige koloniën bezitten. We hebben daar in Nederland een mooi voorbeeld van met het archief van de Verenigde Oostindische Compagnie. Met name over de vroege geschiedenis, uit de 17de en 18de en 19de eeuw, zit daar veel kennis in over volkeren, topografie, flora en fauna.

Mnjama concludeerde dat archieven wel degelijk bruikbaar zijn om te helpen een natie te bouwen, om inhoud te geven aan een nationale identiteit als de tekortkomingen in de archiefcollectie en archieftraditie maar in ogenschouw worden genomen. Actief beleid om hiaten op te vullen verdient alle aandacht om de rol van de archieven in dit proces te versterken.

[Trudy Huskamp Peterson. Photo: Francis Vlieghe. Copyright: VVBAD]

Trudy Huskamp Petersen belichtte als afsluiting van de eerste congresdag een soort neo-kolonialisme dat universiteiten en andere onderzoekscentra, soms ook archieven, uitoefenen in de Derde Wereld. In het kader van hun onderzoeksprojecten digitaliseren zij archieven of bestanddelen daaruit en plaatsen die vervolgens online op de website van hun instelling. Dat lijkt allemaal prachtig, de bronnen netjes openbaar en beschikbaar. Maar er zit een keerzijde aan. 
Soms zijn die bronnen alleen voor "serieuze" onderzoekers beschikbaar. Voor het archiefdienst waarvan de bronnen zijn gedigitaliseerd betekent dat domweg dat ze niet meer beschikken over hun eigen materiaal. Het betekent vaak ook dat het archief in kwestie niet of nauwelijks meer wordt geraadpleegd in de oorspronkelijke bewaarplaats waardoor ze in hun verantwoording naar hun overheid niet kunnen aantonen dat die archieven wel degelijk gebruikt worden. Zo kan een digitaliseringsactie die in zichzelf goed bedoeld is, er toe leiden dat de archiefdienst minder geld ontvangt vanwege teruglopende bezoekersaantallen. Daardoor kunnen archiefinstellingen hun rol minder goed ontwikkelen terwijl er vaak nog heel veel werk te verzetten is.
Ze betoogde dat de afspraken tussen onderzoeksinstituut en archiefinstelling dringend aan verbetering toe waren en er meer begrip moet komen voor de situatie in de ontwikkelingslanden.

De eerder genoemde Nathan Mnjama reageerde op haar presentatie met instemming en vertelde en passant dat er in Afrika nog 500 onderzoekspublicaties niet zijn ontvangen, die bij het toelaten van de onderzoekers in de archieven wel zijn beloofd.


[Aanvulling: zie ook de discussie over dit laatste onderwerp die Tom Cobbaert startte op Archief 2.0]