Oudste Tilburgse molenkaart uit 1670 ontdekt !

 

Bron: Stadsarchief s-Hertogenbosch, ORA, Civiele Procesdossiers 1670 [onbekende roldatum/ zonder code / geen opschrift]:

 

Het is van alledag dat mensen een meningsverschil hebben over rechten en plichten. In 1670 hebben Franciscus Dominicus van den Velde en Jan Adriaens van Spaendonck een geschil over de betaling van geld. Het geschil wordt in hoger beroep behandeld bij de schepenbank van ’s-Hertogenbosch, na eerdere behandeling door de schepenbank in Tilburg. Dit archief wordt bewaard bij het stadsarchief aldaar.  Wat uniek is aan de zaak dat er een plattegrond in de procesdossiers bewaard is gebleven, die laat zien hoe de Veldhovense windmolen en rosmolen aan het Molenpad in Tilburg waren gesitueerd. Valentijn Pacquay ontdekte de kaart tijdens de inventarisatie van het omvangrijke Bossche schepenbankarchief.

De Veldhovense molen wordt in 1338 al gemeld in oude bronnen. Het was een leengoed van de familie Back. In 1927 is de molen gesloopt.  De Veldhovense molen bestond uit een standaard molen, een rosmolen en een molenhuis. De naam Rosmolenplein herinnert nu  nog steeds aan deze gebouwen.

Franciscus Van den Velde eist van Van Spaendonck geld voor het gebruik van de grond. De kaart is gebruikt voor de verdediging van Van Spaendock tegen deze eis.

Het Stadsarchief ’s-Hertogenbosch was ons zeer behulpzaam en heeft de kaart laten reproduceren.

Voor wie verder wil lezen over molens in Tilburg blijft het molenboek van Ad Vorselaars en Jan Scheirs een aanrader.

 

Groot formaat archiefstukken

In de aanloop van het project Kaart van Zijnen vroeg ik me af of onze manuscriptkaart uit 1760 het grootste archiefstuk van Nederland zou zijn. Uiteraard hoopte ik daarop. Via het Archiefforum hoorde ik van een ander archiefstuk dat enorm groot is, net ietsje groter dan onze Kaart van Zijnen....
Kees Venema, medewerker RHC Rijnstreek en de Lopikerwaard wist te melden dat zich in het archief van het Hoogheemraadschap van de Lekdijk Bovendams onder nr. 2131a de Geologische Kaart van de Lekdijk Bovendams bevindt, met het grondprofiel van die gehele dijk. Deze ingekleurde manuscriptkaart is slechts 70 cm hoog maar wel 1755 cm breed (met slechts 2 plaknaden)! Dit komt dus neer op 12,285 m2 ..............
Net 0,285 m2 groter dan onze Kaart van Zijnen.

Nog een verwijzing naar een grote kaart is hier te vinden.

Kent u enorm grote archiefstukken? Laat het ons weten door een reactie achter te laten op het weblog.

Project Kaart van Zijnen van start

In 1760 maakte cartograaf Diederik Zijnen een manuscriptkaart van Tilburg, Goirle en omgeving. Gijsbertus Steenbergensis, graaf van Hogendorp en vrijheer van Hofwegen, Tilburg en Goirle gaf hiervoor opdracht om zijn kasteel in de Tilburgse wijk Hasselt te verfraaien.

Jaren lag deze kaart in het depot van Regionaal Archief Tilburg, opgerold en niemand die het origineel ooit te zien kreeg. Waarom niet? De kaart is van zo´n grote afmeting, dat deze niet 'ter inzage' te geven is. Drie bij vier meter! Daarmee is deze manuscriptkaart één van de allergrootste archiefstukken van Nederland. De kaart is echter zo mooi, bijzonder en historisch interessant, dat Regionaal Archief Tilburg een project over deze kaart start. De bijzondere archiefschat wordt uit het archiefdepot gehaald, gedigitaliseerd en indien mogelijk aan het publiek getoond. Het archief werkt hiervoor samen met Stadsmuseum Tilburg.


Dit project is een mooie manier om het proces van conservering, digitalisering, behoud en presentatie in beeld te brengen. Het formaat van dit archiefstuk is zo exceptioneel, dat daarbij heel wat uitdagingen om de hoek komen kijken.


In het proces zullen verschillen stappen gezet worden:

1. Er zal een kist gemaakt worden om de kaart goed in op te bergen en te transporteren;
2. Een restaurator zal de kaart beoordelen op schade en schimmel en eventuele restauratie- of conserveringswerkzaamheden uitvoeren;
3. De kaart gaat gedigitaliseerd worden, waarna deze digitale beelden via de website te bekijken zijn;
4. En als het mogelijk is, wordt de kaart voor het eerst in de geschiedenis aan het publiek getoond.

Een aantal voorbereidende werkzaamheden is in 2010 uitgevoerd. De kist is nu, januari 2011, klaar. Een zuurvrije, houten kist, waarin de kaart opgeborgen kan worden zonder aangetast te worden door licht, stof of andere invloeden.
Om te weten te komen hoe de staat van de kaart was, is deze één maal uitgerold in het archief, in juli 2010. Acht personen waren nodig om de kaart van de stelling uit het depot halen en naar een plaats te dragen die groot genoeg was om hem uit te rollen. Restauratieatelier De Tiendschuur was daarbij aanwezig om in overleg met het archief een conditierapport en schadeanalyse op te stellen. 

De uitvoering van de mogelijke restauratie / conservering zal bij het restauratieatelier zelf gedaan worden. Spannend wordt het digitaliseren, door de firma Pictura in Heiloo. Want hoe digitaliseer je een stuk van drie bij vier meter? Dit staat gepland voor de eerste weken van februari 2011. Vervolgens komt de kaart terug en zal, indien mogelijk, voor een korte tijd worden tentoongesteld. Stadsmuseum Tilburg speelt hierin een belangrijke rol. Het tentoonstellen van de kaart hangt af van de staat van de kaart (die na 250 jaar uiteraard redelijk kwetsbaar is). Naar de meest geschikte manier van exposeren wordt nog gezocht. Tenslotte zal het project ook aanleiding zijn om educatieve activiteiten te ontwikkelen en een publicatie te laten verschijnen.

Alle stappen en werkzaamheden van het proces zijn te volgen via het weblog van het archief.

Resultaat
Het uiteindelijke te behalen resultaat is drieledig. Als eerste zal de Kaart van Zijnen voor iedereen digitaal beschikbaar komen in een speciale viewer.Via de website kan iedereen die dat wil de digitale beelden van de kaart tot op detail bestuderen. Voorheen was dit onmogelijk, want er waren geen goede beelden van het origineel!
Als tweede zal het origineel van de Kaart van Zijnen uit 1760 na lange tijd aan het oog onttrokken te zijn geweest aan het publiek getoond kunnen worden (onder voorbehoud dat de staat van de kaart dit toelaat).
Ten derde zijn er plannen om in de toekomst educatieve projecten uit te voeren met de kaart in de hoofdrol.

Via de website, weblog, twitter en nieuwsbrief houden we u op de hoogte van de vorderingen van het proces rondom de Kaart van Zijnen.
Een mooi begin is het lezen van de geschiedenis van de kaart, geschreven door Ronald Peeters, hoofd Stadsmuseum Tilburg.

Participanten:
Pictura, Digitaliseringsbedrijf te Heilo
Jan Stads, Stads Foto&Ontwerp, Tilburg
Technische dienst Stichting Mommerskwartier
Restauratieatelier De Tiendschuur
Diverse media
Rotary Club: stelt € 200,- beschikbaar

Doelgroepen
Inwoners van Tilburg en omgeving, Tilburgse scholen, historisch en cartografisch geïnteresseerden, restauratoren.

Looptijd project
Het project start op 8 juni 2010 en eindigt in de zomer van 2011.

De kist voor de Kaart van Zijnen is klaar

De Kaart van Zijnen is inmiddels in de speciaal ontworpen kist gehangen en verplaatst naar het depot van het archief. Dit was een hele operatie! De kist is meer dan drie meter lang en kan niet in één keer naar het depot getransporteerd worden. Van te voren is uitgebreid gemeten hoe de kist gebouwd moest worden om de kist wel in het depot te krijgen. In twee delen!

De twee losse delen van de kist én de rol waarop de kaart wordt gerold, gaan afzondelijk naar beneden, naar het depot (dat ligt onder het parkeerterrein van het archief). In het depot wordt de kist vakkundig in elkaar gezet en gefixeerd. De kist wordt dan op een kast geplaatst en als laatste wordt de rol met de kaart in de kist geplaatst en gefixeerd. Zo kan de Kaart van Zijnen op een verantwoorde manier bewaard worden.
De kaart hoeft in de toekomst niet meer uit het depot gehaald te worden om te bekijken. Na digitalisering zijn hoge kwaliteit afbeelding via de website te bekijken!

Foto's van deze klus zijn te bekijken op Flickr

Historie van de Kaart van Zijnen

Kaart van de Heerlijkheid Tilburg en Goirle uit 1760
Tekst: Ronald Peeters (2000)

De ´Kaarte der Heerlykheden van Tilborg en Goirle´ werd in 1760 vervaardigd door Diederik Zijnen (1730-1768) naar de opmetingen van de landmeter Daniel Verhoeven, verricht in 1732. Van de kaart zijn slechts zes voorstudies bekend, namelijk de hierbij getoonde kaartjes van de woonkernen Corvel, Hasselt, Stokhasselt, Hoeven, Oostheikant uit 1759 en 1760 van de hand van Zijnen zelf en een van de Velthoven uit 1758 door C. Reij.1
Duidelijk zijn op de grote kaart tussen de diverse vaak driehoekige woonkernen de akker- en weilanden te zien (lichte arceringen), en aan de randen van de stad de uitgestrekte heidevelden met vennetjes.

Lotgevallen
De opdrachtgever voor het tekenen van de kaart was Gijsbertus Steenbergensis, graaf van Hogendorp en vrijheer van Hofwegen, Tilburg en Goirle. De particuliere domeinen van Van Hogendorp waren op deze handgetekende kaart oorspronkelijk met oppervlaktematen in (R)oeden en (L)opensaeten aangegeven en groen ingekleurd. Deze kleuren zijn in de loop der jaren verdwenen.

De kaart heeft tot de verkoop in 1858 in het kasteel van Tilburg aan de Hasselt gehangen, waarna deze door koop in het bezit kwam van notaris Josephus Antonie Daamen. Hij heeft de kaart kort daarna geschonken aan de gemeente Tilburg.
Vreemd genoeg werd dit unieke document in 1935 nogmaals aan de gemeente geschonken en door de gemeenteraad officieel als schenking aanvaard.


Conservering en restauratie
In 1962 kwam de toenmalige gemeentearchivaris drs. H.J.A.M.Schurink tot de conclusie dat de materiële toestand van deze opgerold bewaarde kaart uitermate slecht was. Het formaat (315 x 415 cm; schaal 1: 4500) was dermate groot dat raadpleging zeer moeilijk was. Restauratie bleek in die tijd nagenoeg onmogelijk.
Het besluit werd genomen om de kaart op ware grootte over te tekenen. dit huzarenwerk werd verricht door archiefmedewerker Leo Langeweg. Er zijn daarna verkleinde en hanteerbare kopieën van gemaakt. In 1973 is het grootste deel van de kaart in atlas uitgegeven. Daarbij vond een reconstructie plaats van de bewoning uit de periode 1732-1832.

In 1973 werd de toestand van de kaart opnieuw bestudeerd. Een gedeelte ervan werd schoongemaakt, maar van een volledige restauratie is afgezien. Pas in 1978 viel het besluit voor een algemene restauratie.
Eerst werd bekeken hoe de kaart in elkaar zat en hoe de conditie was. Ze bestond uit 30 aan elkaar geplakte stukken papier op een linnen achtergrond en ze was vermoedelijk ingekleurd geweest. Deze stukken werden weer losgemaakt. Vele fragmenten waren in de loop der jaren door slijtage verdwenen. Na het schoonmaken van de donkerbruin geworden kaart bleken er weer kleuren enigszins terug te komen, o.a. blauw. Omdat er geen ruimte was om de kaart weer in elkaar te zetten en op te hangen, zijn de 30 elementen los bewaard en vastgezet op een stevige oud-Hollandse papiersoort.
In 1993-1994 volgde een tweede restauratie door het Tilburgse Restauratie-atelier 'De Tiendschuur'.

De kaartfragmenten zijn opnieuw op linnen (archival cloth) gemonteerd, gedeeltelijk nog met de steunlaag van de vorige restauratie. De afmetingen met rand zijn nu 345 cm hoog x 440cm breed. In 1994 werd de kaart teruggebracht naar Regionaal Archief Tilburg (destijds: Regionaal Historisch Centrum Tilburg), waarna deze weer op een grote zuurvrije koker werd opgerold en opgeborgen in het depot.
De kaart van Diederik Zijnen behoort tot de grootste historische manuscriptkaarten die bekend zijn.


Betekenis en verdere achtergrond
Over de plaats die de kaart van Diederik Zijnen in de geschiedenis van de kartografie van Noord Brabant inneemt schreef prof. dr. C. Koeman het volgende:
´De meting dateert uit 1732. Dit is dus bijna twintig jaar vóór de kaarttekeningen van de Hattinga´s in dit gewest. (De atlas van Staats-Brabant van de Hattinga´s werd in 1751 voltooid). De bewerking door Diederik Zijnen in 1760 zal wel niet veel van de oorspronkelijke situatie veranderd hebben. Pas in 1790 karteerde Hendrik Verhees de heerlijkheid Onroerend goed aan het bezit waarvan enige rechten waren verbonden. Tilburg en Goirle weer opnieuw.´

Over de maker zegt hij op gezag van L. Langeweg: ´Diederik Zijnen werd geboren te Rotterdam op 26 april 1730 als zoon van de schoolmeester Johannes Isaak Zijnen en Anna Maria Stolk. Diende als militair-ingenieur in Brabant, waar hij in 1757 o.a. de verdedigingswerken van Bergen op Zoom karteerde. Diende later in Cochin, waar hij, in de rang van kapitein-luitenant-ingenieur als hoofd der artillerie fungeerde. Uit die tijd dateren zijn tekeningen van de vestigingswerken der stad Cochin.5 Hij overleed aldaar in 1768.´

Tekst op de Kaart van Zijnen

De Kaart van Zijnen, gemaakt in 1760, geeft de Heerlijkheid van Tilburg en Goirle weer. Dat was het grondgebied van de graaf Gijsbertus Steenbergensis, wonend in het kasteel van Tilburg. De kaart is getekend door Diederik van Zijnen, die er in 1760 aan de bovenkant de volgende tekst aan toevoegde:

KAARTE DER HEERLYKHEEDEN VAN TILBORG EN GOIRLE OPGENOMEN DOOR DIEDERIK ZYNEN ANNO 1760


KAARTE DER HEERLYKHEEDEN VAN TILBORG EN GOIRLE, GELEEGEN IN DE MAJORIE VAN SHERTOGENBOSCH, QUARTIER VAN OOSTERWYK.

Soo als deselve Opgenoomen zyn in de Jaaren 1758, 1759 en 1760; waar op zyn gebragt geworden deselver Limiet scheidingen met de naast aangrensende Heerlykheeden en Dorpen, soo als die den ondergeschreeven aangeweesen zyn geworden, door luiden van hooge Jaren die daar van de beste kundigheid hebben, door overleevering van haare Ouderen en het ordinair gebruiken der Gemeentens gronden: zynde deselve Limiet scheidingen op dese Kaarte aan de binnen zyde met differente couleuren afgeset.

Het Kaartje der Haans Hoeve is boven afgesneden, ter plaatse van A tot B, om de Kaarte een mindere hoogte te geven en onnoodige leedige vacken voor te komen; is het selve in een ruit geplaatst aan de regter zyde der Kaarte boven in den hoek.

Verders zyn ook met een groene couleur gedekt en in yder Perceel (Volgens de meetingen door den geadmitteerde Landmeeter Daniel Verhoeven gedaan in ´t Jaar 1732) beschreven de begrootingen der particuliere Domeinen, welke benevens, welke benevens gemelde Heerlyheeden zyn toebehoorende, aan den Hoog WelGebooren Heer GYSBERTUS STEENBERGENSIS GRAVE VAN HOGENDORP, VRY HEER VAN HOFWEGEN, TILBORG EN GOIRLE &: &: &. Wordende dese Kaarte, zyn Hoog Wel Geboore, met allerdiepste respect opgedraagen; door desselfs onderdanige en gehoorsame dienaar

D. Zynen

Tilborg den 30 September 1760.

De eerste uitrol van de Kaart van Zijnen, juli 2010

Op woensdagochtend 7 juli 2010 is de Kaart van Zijnen uit het depot van het archief getild door 8 medewerkers. Een hele klus. De kaart was zeker 13 jaar niet van zijn plaats geweest en zag eindelijk weer het daglicht. Manoeuvrerend langs de bochten van het depot werd de kaart de trap opgedragen en in een vrijgemaakt gedeelte van het archief neergelegd. Daar kon de kaart acclimatiseren voordat deze rond 9.30 uur heel voorzichtig werd uitgerold. De behoudsmedewerker van het archief, Chris Latumahina, en restauratieadviseur Marcel van de Wouw van De Tiendschuur waren aanwezig om het uitrollen in goede banen te leiden.




De spanning steeg toen begonnen werd met het uitrollen. Eén van de randen aan het begin zat vastgeplakt en moest voorzichtig met een spatel losgehaald worden. De rest rolde vrij makkelijk uit en al snel lag de kaart van 3 bij 4 meter uitgerold. Iedereen boog zich er meteen over en discussies startten over hoe straten toen liepen, over wat een bepaalde naam nu betekent, over welke wijk ergens nu gebouwd is.

Ondertussen liep Marcel van de Wouw goed rond en nam veel foto´s van de kaart. Zijn bevindingen zijn als volgt:
• De staat van de kaart valt op zich redelijk mee. Aan de onderkant laten wat stukken papier los van de textiele drager, waar de kaart in de jaren ’60 op is vastgezet.
• In de linkerbovenhoek is de staat minder goed. Daar plakte de kaart vast. Dit komt waarschijnlijk door het feit dat de kaart niet optimaal verpakt was en mogelijk te dicht bij een lichtbron heeft gelegen.
• Er staan zwarte vegen op de kaart, waarvan de oorsprong onduidelijk is.
• Er zal getest moeten worden op mogelijke schimmels.
• Alle kleur is verdwenen. Circa 13 jaar geleden was er nog groen en geel te zien, maar nu zijn dat schakeringen in grijs.
• In vergelijking met foto´s van 13 jaar geleden zijn een paar letters verdwenen. Mogelijk kan dat een reden zijn om tot fixeren van de kaart te besluiten.
Over het algemeen kan gesteld worden dat er geen acute schade is, maar dat er punten zijn (zoals de linkerbovenhoek) waar op termijn ooit restauratie is aan te bevelen.

De kaart is na deze bestudering weer voorzichtig opgerold en teruggeplaatst in het depot. De kaart is nu klaar voor digitalisering, waarvoor het bedrijf Pictura zal zorgen. Digitaliseringsklaar wil zeggen: er zijn geen kleine schades, de kaart is schoon en er zijn geen ezelsoren.


Voor de aanwezigen was het een bijzondere gebeurtenis om de kaart nou eens in originele vorm te zien, om de naam van Diederik van Zijnen te lezen op de kaart, om te puzzelen waar je huis staat. Discussies ontstonden spontaan over oude namen, wijken, en gebouwen.

 


In het hele proces van de Kaart van Zijnen zijn we weer een stapje verder!